موضوع نفقه فرزندان و حضانت یکی از مهم‌ترین مسائل در دعاوی خانوادگی است که به‌طور مستقیم با حقوق کودک، والدین و بنیان خانواده مرتبط می‌باشد. در نظام حقوقی ایران، قوانین مشخصی پیرامون نفقه، حضانت، ولایت و مسئولیت‌های مالی والدین وضع شده است. این مقاله با استناد به مواد قانونی و رویه‌های قضایی، به تحلیل حقوقی کامل این موضوع پرداخته و جایگاه نهادهایی همچون «نفقه اقارب» و «حق سرپرستی» را نیز روشن می‌سازد.
وکیل برای مطالبه نفقه فرزندان و اقارب
تعریف و احکام نفقه فرزند
- نفقه ی فرزند به موجب ماده 1204 قانون مدنی شامل مجموعه نیازهای مالی فرزند از جمله مسکن، خوراک، پوشاک، اثاث‌البیت و سایر نیازهای ضروری شخص به قدر برطرف شدن نیازهای وی می باشد که با در نظر گرفتن وضعیت مالی انفاق کننده میزان آن تعیین می شود
- نفقه اقارب به معنی الزامی است که افراد نسبت به خویشاوندان نیازمند خود (مانند پدر، مادر، فرزند، نوه، پدربزرگ و مادربزرگ) دارند.
- با توجه به ماده 1199 قانون مدنی در صورت حیات پدر، نفقه اولاد در درجه اول به عهده پدر است و اگر پدر در قید حیات نباشد یا استطاعت مالی کافی نداشته باشد، به عهده پدربزرگ (و اجداد پدری اولاد) می‌باشد و در صورت نبودن این اشخاص یا عدم قدرت مالی به پرداخت نفقه، نفقه بر عهده مادر و سپس بر عهدهه ی دیگر اقارب قرار میگیرد. در صورتی که هیچ‌کدام توانایی پرداخت نفقه فرزند را نداشته باشند، نفقه از بیت‌المال تأمین می‌شود (با نظر دادگاه).
- بر اساس قانون حمایت خانواده، خودداری از پرداخت نفقه واجب‌النفقه (از جمله اقارب) در صورت تمکن مالی، جرم انگاری شده است. مجازات جرم ترک انفاق طبق ماده ۵۳ این قانون، حبس تعزیری درجه ۶ (بین شش ماه تا دو سال) است.
- تعقیب کیفری این جرم منوط به شکایت شاکی خصوصی است و با گذشت شاکی، مجازات متوقف می‌شود. همچنین، در صورت عدم پرداخت نفقه، ذی‌نفع می‌تواند از طریق مراجع قانونی، توقیف اموال فرد را درخواست نماید و در صورت عدم شناسایی مالی که بتوان از محل آن نفقه را وصول نمود، می توان شخص ملتزم به پرداخت نفقه را جلب کرده و تا زمان اجرای رای بر طبق ماده 3 قانون نحوه اجرای محکومیت های مالی، حبس نمود.
حتی اگر حضانت فرزند به مادر سپرده شود، پدر و جد پدری باید نفقه فرزند را طبق رأی دادگاه پرداخت نماید و اگر پدر از تأدیه نفقه اولاد خود امتناع نماید، به موجب بر اساس قانون حمایت خانواده، خودداری از پرداخت نفقه واجب‌النفقه (از جمله اقارب) در صورت تمکن مالی، جرم است و مجازات دارد. این مجازات طبق ماده ۵۳ این قانون، حبس تعزیری درجه ۶ (بین شش ماه تا دو سال) است.
نکات حقوقی حضانت و نگهداری فرزند
تعریف و احکام حضانت فرزند
- حضانت در لغت به معنی پروردن و نگهداری است و در اصطلاح حقوقی عبارت از نگهداری مادی و معنوی طفل (پرورش و تربیت) می‌باشد.
- سپردن حضانت کودک به معنی سپردن سایر امور طفل به خصوص امور حقوقی به شخص صاحب حق حضانت نمی‌باشد.
- حضانت با ولایت که خاص پدر و جد پدری است تفاوت اساسی دارد. حضانت مربوط به نگهداری روزمره و تربیت کودک است، در حالی که ولایت به امور حقوقی، مالی و تصمیمات اساسی در زندگی کودک اطلاق می‌شود که اختصاصاً در اختیار پدر و در غیاب او، جد پدری است.
- با اصلاح ماده 1169 قانون مدنی، طول مدت حضانت بین مادر و پدر تقسیم شده است، یعنی مادر از بدو تولد تا ۷ سالگی از طفل(اعم از اینکه پسر باشد یا دختر) نگهداری نماید و از ۷ سال تا رسیدن به سن بلوغ(9 سالگی در دختران و 15 سالگی در پسران) پدر می‌تواند در صورت موافقت و صلاحدید دادگاه چنانچه مصلحت طفل ایجاب نماید حضانت فرزند را به عهده بگیرد.
- طبق ماده ۴۵ قانون حمایت خانواده (۱۳۹۱)، در صورتی که سپردن حضانت طفل به پدر یا مادر، بر اساس مصلحت او نباشد، دادگاه می‌تواند تصمیم متفاوتی اتخاذ کند.
- سپردن حضانت کودک به مادر مطلق و بدون استثنا نمی‌باشد. ماده ۱۱۷۰ و ۱۱۷۳ استثنائاتی را برای حضانت مورد بحث قائل است.
- مطابق ماده ۱۱۷۰ قانون مدنی اگر مادر مبتلا به جنون شود یا به دیگری شوهر کند پدر می‌تواند حضانت فرزند را بازپس گیرد.
- بر اساس ماده 1173 قانون مدنی، در صورت وجود هر شرایطی که سلامت جسمانی یا تربیت اخلاقی طفل به خطر بیفتد (مانند اعتیاد، فساد اخلاقی، جنون، سوء استفاده از کودک یا ضرب و جرح مکرر) دادگاه می‌تواند حضانت را از والد فاقد صلاحیت سلب کند.
رای دادگاه خانواده مطالبه نفقه فرزند
ارتباط و تاثیر حضانت و نفقه بر هم
- حضانت مشروط به پرداخت نفقه نمی باشد ونفقه فرزند ارتباطی به این ندارد که حضانت با پدر است یا مادر. حتی در صورت سپردن حضانت به مادر، پدر موظف به پرداخت نفقه است، مگر اینکه بنا به حکم دادگاه ناتوانی مالی او احراز شود.
- اگر حضانت به مادر سپرده شود ولایت پدر و جد پدری نسبت به کودک تا زمان حیات آنان باقی است. به عنوان مثال مادری که حضانت کودک با او است و پدر طفل یا پدربزرگ طفل در قید حیات باشند، نمی‌تواند برای کودک معاملات انجام دهد و برای او نمی‌تواند حساب بانکی افتتاح نماید، بدون اجازه پدر نمی‌تواند کودک را از کشور خارج کند و سایر محدودیت‌های قانونی که خارج از بحث حاضر است.
تأثیر سن بلوغ بر حضانت و نفقه فرزند
بر مبنای فتاوای فقهی و رویه قضایی، دختر در سن ۹ سالگی و پسر در ۱۵ سالگی به بلوغ شرعی می‌رسند و از آن پس، از حضانت والدین خارج می‌شوند. در این صورت کودک می‌تواند خود تعیین کند نزد کدام والد یا شخص ثالث زندگی کند. مضافا اینکه قانون مدنی نیز در مواد مرتبط با حضانت، از طفل سخن می گوید. بنابراین حضانت فرزند صرفا تا زمان رسیدن فرزند به سن بلوغ مطرح می شود و پس از رسیدن به سن بلوغ، موضوع حضانت منتفی می گردد.
اما نفقه اقارب(اعم از نفقه فرزند یا غیر آن) هیچ ارتباطی به بلوغ فرزند یا صغیر بودن وی ندارد. بلکه طبق قانون مدنی، معیار واجب النفقه بودن فرزند، عدم توانایی مالی و عدم امکان اشتغال فرزند از یک سو و تمکن مالی پدر یا شخص ملزم به پرداخت نفقه از سوی دیگر می باشد. فلذا ممکن است پس از رسیدن فرزند به سن بلوغ و حتی پس از رسیدن به سن رشد، باز هم پدر یا جد پدری ملزم به پرداخت نفقه ی فرزند خود باشد.
نظام حقوقی ایران به‌طور مشخص و مستند، جایگاه نفقه فرزندان و حضانت را تعیین نموده است. در حالی که حضانت تا ۷ سالگی در اختیار مادر است، وظیفه تأمین مالی کودک همواره حتی پس از بالغ و رشید شدن فرزند، بر دوش پدر قرار دارد. با وجود اصلاحات قانونی در سال‌های اخیر، همچنان اجرای دقیق این مقررات در گرو آگاهی والدین، پیگیری‌های حقوقی صحیح و اراده دستگاه قضایی در حمایت از مصلحت فرزندان می‌باشد.
راههای تماس و ارتباط با وکیل متخصص خانواده – 88019243
